Του Σωκράτη Αργύρη
[χρόνος ανάγνωσης 3 λεπτά και 22 δευτ.]
Ομολογώ ότι έχω μια θεμελιακή νοσταλγία, εκείνη του μέλλοντος
– Κώστας Αξελός
Ο Κώστας Αξελός, στο έργο του «Το παιχνίδι του κόσμου», προτείνει μια θεώρηση της πραγματικότητας όχι ως κλειστό και προδιαγεγραμμένο σύστημα, αλλά ως ένα ανοικτό παίγνιο, όπου οι άνθρωποι, οι κοινωνίες, η φύση και η τεχνική συνυφαίνονται σε μια ατέρμονη διαδικασία χωρίς τελική λύση. Σ’ αυτό το πλαίσιο, ο πόλεμος δεν μπορεί να ιδωθεί μόνο ως ιστορικό ατύχημα ή αποκλίνουσα συμπεριφορά, αλλά ως κομμάτι του ίδιου του παιγνίου. Ο κόσμος παίζει με τον εαυτό του· κι ο πόλεμος είναι μία από τις πιο σκοτεινές εκφάνσεις αυτού του παιχνιδιού.
Στην Αξελική σκέψη, το παιχνίδι δεν έχει αυστηρούς κανόνες ούτε έναν οριστικό νικητή. Είναι μια κίνηση που συνεχίζεται, που δημιουργεί και καταστρέφει σχέσεις. Αν μεταφέρουμε αυτήν την οπτική στον πόλεμο, βλέπουμε ότι καμία «τελική νίκη» δεν είναι πραγματικά οριστική. Οι πόλεμοι δεν τελειώνουν· μετασχηματίζονται, αφήνουν κατάλοιπα, θεσμούς, τραύματα, νέες ισορροπίες. Κάθε πόλεμος γίνεται η αφετηρία για έναν επόμενο, άλλοτε με στρατιωτικά μέσα κι άλλοτε με οικονομικούς ή τεχνολογικούς όρους.
Ο πόλεμος, έτσι, δεν είναι εξωτερικός προς το παιχνίδι του κόσμου. Είναι εγγεγραμμένος μέσα του, σαν δυνατότητα που επανέρχεται με διαφορετικές μορφές. Κι αν κάποτε οι πόλεμοι γίνονταν με λόγχες και κάστρα, σήμερα πραγματοποιούνται με drones, πληροφοριακά δίκτυα και ενεργειακές εξαρτήσεις. Το παιχνίδι αλλάζει μέσα, αλλά όχι ουσία, η ανοιχτότητά του σημαίνει ότι τίποτα δεν αποκλείεται.
Στις δυτικές κοινωνίες, κυρίως μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, έχει εγκαθιδρυθεί μια παράξενη συνθήκη. Ο πόλεμος είτε στην Ουκρανία είτε στην Παλαιστίνη, υπάρχει, αλλά δεν βιώνεται ως εσωτερική εμπειρία. Ζούμε δίπλα του, τον βλέπουμε στις οθόνες, τον ακούμε στα δελτία ειδήσεων, αλλά σπανίως τον αισθανόμαστε ως απειλή που αγγίζει το ίδιο μας το σώμα.
Η γεωγραφία και η πολιτική οργάνωση της Ευρώπης προσέφεραν την ψευδαίσθηση ότι ο πόλεμος είναι κάτι που συμβαίνει «εκεί έξω». Η Ε.Ε. οικοδομήθηκε με το ιδεώδες της ειρήνης, κι όμως οι πόλεμοι συνέχισαν να παίζονται γύρω της όπως στα Βαλκάνια τη δεκαετία του ’90, στη Μέση Ανατολή, στην Αφρική, στην Ουκρανία σήμερα. Οι ευρωπαϊκές κοινωνίες, προστατευμένες από θεσμούς, σύνορα και κυρίως από μια πολιτική καθημερινότητα βυθισμένη στη ρουτίνα, μαθαίνουν να ζουν με τον πόλεμο σαν να πρόκειται για καιρικό φαινόμενο, υπάρχει, αλλά δεν μας βρέχει άμεσα.
Αυτή η εξοικείωση είναι επικίνδυνη. Γιατί ο πόλεμος, ως παίγνιο του κόσμου, δεν γνωρίζει μόνιμες εξαιρέσεις. Η στιγμή που οι κοινωνίες τον θεωρούν «αλλού» είναι η στιγμή που έχουν ήδη χάσει την ικανότητα να τον στοχαστούν κριτικά. Τότε γίνεται φόντο, δεδομένο, θόρυβος που δεν ταράζει τον καθημερινό ύπνο.
Ο Αξελός δίνει κεντρική θέση στην τεχνική ως συστατικό του κόσμου. Ο πόλεμος στις δυτικές κοινωνίες δεν είναι πια μόνο μάχη στρατών· είναι τεχνολογικό πεδίο. Δορυφόροι, επικοινωνίες, δίκτυα πληροφοριών, οικονομικές κυρώσεις, όλα συνθέτουν το νέο παίγνιο.
Έτσι, ο δυτικός πολίτης βλέπει τον πόλεμο μέσα από εικόνες και δεδομένα, όχι ως εμπειρία σωματική. Το παιχνίδι μετατρέπεται σε θέαμα. Οι απώλειες καταμετρώνται σε στατιστικούς πίνακες, τα μέτωπα παρουσιάζονται σε ψηφιακούς χάρτες, οι πρόσφυγες γίνονται αριθμοί σε δελτία. Η τεχνική φιλτράρει τον πόλεμο, κάνοντάς τον να μοιάζει λιγότερο σκληρός για όσους δεν εμπλέκονται άμεσα. Αυτό όμως δεν αναιρεί τη φρίκη· απλώς τη μεταθέτει μακριά από το πεδίο εμπειρίας του Ευρωπαίου πολίτη.
Η εξοικείωση με τον πόλεμο παράγει ένα νέο φαινόμενο, τον πόλεμο ως καθημερινότητα. Όχι με την έννοια ότι ζούμε πολεμικά γεγονότα κάθε μέρα, αλλά με την έννοια ότι ο πόλεμος ενσωματώνεται στο καθημερινό μας πλαίσιο σαν κάτι φυσιολογικό.
Η αύξηση στις τιμές της ενέργειας, οι διαταραχές στην εφοδιαστική αλυσίδα, οι πολιτικές συζητήσεις για κυρώσεις ή εξοπλισμούς, όλα γίνονται μέρη μιας συνηθισμένης ζωής. Ο πόλεμος δεν εμφανίζεται πια ως ριζικό άλμα που ταράζει τον κόσμο, αλλά ως μια ακόμη μεταβλητή στη ροή της κανονικότητας. Ο Αξελός θα μας προειδοποιούσε ότι αυτό το φαινόμενο δεν είναι αθώο, δείχνει πως οι κοινωνίες βυθίζονται στην αδιαφορία του παιγνίου, παίζοντας χωρίς να στοχάζονται το ίδιο το παιχνίδι.
Στην Αξελική σκέψη, το παιχνίδι του κόσμου έχει τραγικό χαρακτήρα. Παίζεται χωρίς απόλυτο νόημα, χωρίς εγγύηση σωτηρίας. Ο άνθρωπος είναι παίκτης αλλά όχι κυρίαρχος· κι ο πόλεμος φανερώνει με τον πιο βίαιο τρόπο αυτή την αλήθεια.
Η Δύση, νομίζοντας ότι ελέγχει το παιχνίδι από απόσταση, απομακρύνει το τραγικό στοιχείο. Μα η τραγωδία επιστρέφει πάντα, με την προσφυγιά, με τις ανθρώπινες απώλειες, με την αίσθηση ότι η ειρήνη δεν είναι δεδομένη. Το τραγικό δεν εξαφανίζεται επειδή δεν το βλέπουμε μπροστά στην πόρτα μας· απλώς συσσωρεύεται.
Αν πάρουμε στα σοβαρά το πνεύμα του Αξελού, τότε η στάση απέναντι στον πόλεμο δεν μπορεί να είναι ούτε αδιαφορία ούτε απλός ουμανιστικός συναισθηματισμός. Χρειάζεται μια φιλοσοφία της εγρήγορσης, να βλέπουμε τον κόσμο ως παιχνίδι, αλλά χωρίς να ξεχνάμε την ευθύνη μας μέσα σε αυτό.
Για τις δυτικές κοινωνίες, αυτό σημαίνει να πάψουν να θεωρούν τον πόλεμο μια υπόθεση «ξένη», ένα θέαμα από μακριά. Οφείλουν να τον στοχαστούν ως κομμάτι του ίδιου του παιγνίου τους, ως διαδικασία που αφορά την ίδια τους την ύπαρξη. Μόνο τότε μπορούν να αποφύγουν την πλήρη αφομοίωση της φρίκης στην καθημερινότητα.
Ο πόλεμος, όπως θα έλεγε ο Αξελός, δεν είναι μια παρεκτροπή από την κανονικότητα· είναι μια μορφή του παιχνιδιού του κόσμου, που πάντα θα αναδύεται. Το ζητούμενο δεν είναι να πιστέψουμε ότι θα τον εξαφανίσουμε ολοκληρωτικά, αλλά να αναγνωρίσουμε τη θέση του μέσα στο παίγνιο και να διαμορφώσουμε μια υπεύθυνη στάση.
Οι δυτικές κοινωνίες, βλέποντάς τον από απόσταση, κινδυνεύουν να τον μετατρέψουν σε θέαμα ή σε οικονομικό δεδομένο. Η πρόκληση είναι να σπάσουν αυτήν την ψευδαίσθηση, να θυμηθούν ότι το παιχνίδι δεν έχει κλειστά σύνορα· και ότι ο παίκτης που ξεχνάει την τραγικότητα του παιγνίου, στο τέλος γίνεται το ίδιο το πιόνι του.
