Του Σωκράτη Αργύρη
[χρόνος ανάγνωσης 4 λεπτά και 25 δευτ.]
[…]
Πολλοί βεβαίως θα μιλήσουνε πολλά.
Ημείς ν’ ακούμε. Όμως δεν θα μας γελά
το Απαραίτητος, το Μόνος, το Μεγάλος.
Και απαραίτητος, και μόνος, και μεγάλος
αμέσως πάντα βρίσκεται κανένας άλλος
– Κωνσταντίνος Καβάφης
Η ποίηση του Κωνσταντίνου Καβάφη, αν και βαθιά ριζωμένη στον αρχαίο κόσμο, προσφέρει διαχρονικά μηνύματα που αγγίζουν άμεσα τη σύγχρονη πολιτική πραγματικότητα. Στο ποίημά του «Όταν ο φύλαξ είδε το φως», το οποίο αντλεί το θέμα του από τον Αγαμέμνονα του Αισχύλου, ο Καβάφης αναμετράται με την έννοια της αναμονής, της απογοήτευσης από την πραγμάτωση των ελπίδων, αλλά και, κυρίως, με την προβληματική του ρόλου του ηγέτη. Στίχοι όπως «Το Άργος ημπορεί χωρίς Ατρείδας να κάμει. Τα σπίτια δεν είναι παντοτινά» και «Και απαραίτητος, και μόνος, και μεγάλος αμέσως πάντα βρίσκεται κανένας άλλος» αποτελούν καθαρή απομυθοποίηση της μεσσιανικής αντίληψης περί του μοναδικού, χαρισματικού και αναντικατάστατου ηγέτη. Η πολιτική διάσταση του κειμένου είναι προφανής: οι κοινωνίες δεν ταυτίζουν την πορεία και την ευημερία τους με την ύπαρξη ενός και μόνο ηγέτη, αλλά αντλούν δύναμη και προοπτική από τη συλλογική δράση.
Η σκέψη αυτή βρίσκει εντυπωσιακή αντανάκλαση στη σημερινή Ευρώπη, και ειδικότερα στον τρόπο λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συχνά τα μέσα ενημέρωσης, η κοινή γνώμη ή και οι ίδιοι οι πολιτικοί επιδιώκουν να προβάλλουν συγκεκριμένα πρόσωπα ως τους «ηγέτες» της Ευρώπης∙ άλλοτε αναφέρεται κανείς στη Γερμανίδα καγκελάριο Άνγκελα Μέρκελ ως την «κυβερνήτρια της Ευρώπης», άλλοτε στον Γάλλο πρόεδρο Εμανουέλ Μακρόν ως «ηγέτη της Δύσης» ή ακόμη πιο πρόσφατα, σε άλλους ισχυρούς Ευρωπαίους πολιτικούς. Η ρητορική αυτή ωστόσο συγκαλύπτει την πραγματικότητα γιατί στην Ευρωπαϊκή Ένωση καμία απόφαση δεν μπορεί να ληφθεί αποκλειστικά από ένα πρόσωπο ή ένα κράτος, αλλά προϋποθέτει ομοφωνία ή τουλάχιστον, ευρύτατη συναίνεση μεταξύ των κρατών-μελών.
Ο Καβάφης, με τον ποιητικό του τρόπο, μας καλεί να αμφισβητήσουμε τον μεσσιανισμό των ηγετών. Στην Ευρώπη του 21ου αιώνα, αυτό το μήνυμα αποκτά ιδιαίτερη επικαιρότητα. Αν οι πολίτες, όπως οι αρχαίοι Αργείοι, πείθονται ότι μόνο ένας ηγέτης είναι «Απαραίτητος, Μόνος και Μεγάλος», τότε κινδυνεύουν να απογοητευτούν βαθιά όταν οι περιστάσεις αποδείξουν πως οι αποφάσεις δεν εξαρτώνται από έναν. Όπως ακριβώς ο φύλακας είδε το φως αλλά η χαρά του δεν ήταν τόσο μεγάλη όσο φανταζόταν, έτσι και οι λαοί της Ευρώπης συχνά προσδοκούν ριζικές λύσεις από έναν ισχυρό ηγέτη, για να διαπιστώσουν στη συνέχεια ότι η πορεία της Ένωσης καθορίζεται από την αργή, πολύπλοκη και συμβιβαστική διαδικασία των συλλογικών αποφάσεων.
Η λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης στηρίζεται ακριβώς σε αυτήν τη συλλογικότητα. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, το Συμβούλιο Υπουργών, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο συγκροτούν ένα πλέγμα θεσμών που διασφαλίζει ότι καμία χώρα, όσο ισχυρή και αν είναι, δεν μπορεί να επιβάλει πλήρως τη βούλησή της. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι οι μεγάλες χώρες δεν έχουν ισχυρότερο λόγο∙ σημαίνει όμως ότι, σε τελική ανάλυση, η Ένωση δεν κυβερνάται από έναν άνθρωπο ή από μία δυναστεία, όπως οι Ατρείδες, αλλά από ένα σύνθετο δίκτυο συναινέσεων. Η διαπίστωση του Καβάφη ότι «τα σπίτια δεν είναι παντοτινά» έρχεται να υπογραμμίσει ότι ακόμη και οι πιο ισχυρές πολιτικές προσωπικότητες ή οι πιο ισχυρές χώρες δεν παραμένουν αιώνιες στην κορυφή∙ νέοι ηγέτες, νέες ισορροπίες, νέες συναινέσεις θα βρεθούν πάντοτε για να συνεχίσουν την πορεία.
Ένα ακόμη σημείο επαφής του καβαφικού ποιήματος με τη σημερινή ευρωπαϊκή πολιτική είναι η έννοια της προσδοκίας και της ματαίωσης. Ο φύλακας περνά χρόνια ολόκληρα περιμένοντας το φως∙ και όταν το βλέπει, η χαρά είναι μικρότερη από ό,τι περίμενε. Αυτό συμβολίζει την ανθρώπινη τάση να επενδύει υπερβολικά σε γεγονότα ή πρόσωπα, και στη συνέχεια να απογοητεύεται. Στη σύγχρονη Ευρώπη, οι πολίτες συχνά αναμένουν από τις ευρωπαϊκές συνόδους κορυφής ή από «ισχυρούς» ηγέτες να δώσουν άμεσες λύσεις σε τεράστια προβλήματα: την οικονομική κρίση, το μεταναστευτικό, την ενεργειακή ασφάλεια, την κλιματική αλλαγή, τον πόλεμο στην Ουκρανία ή στην Παλαιστίνη. Κάθε φορά η ανακοίνωση αποφάσεων παρουσιάζεται σαν ένα «φως στον ορίζοντα»∙ ωστόσο, η εφαρμογή τους είναι αργή, η επίδρασή τους περιορισμένη, και οι προσδοκίες συχνά ματαιώνονται. Η καβαφική σκέψη ότι «η ευτυχία δίδει πιο μικρή χαρά απ’ ό,τι προσδοκά κανείς» μοιάζει να περιγράφει αυτήν ακριβώς την εμπειρία.
Αν όμως ο Καβάφης μας απομακρύνει από την προσωπολατρία και τις υπερβολικές προσδοκίες, ταυτόχρονα μας οδηγεί σε μια ώριμη, ρεαλιστική στάση: η κοινωνία πρέπει να μάθει να εμπιστεύεται τις συλλογικές διαδικασίες και να αποδέχεται την εναλλαγή προσώπων χωρίς να θεωρεί ότι με την αποχώρηση ενός ηγέτη όλα καταρρέουν. Αυτό είναι ακριβώς το νόημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η Ένωση μπορεί να προχωρά με αργούς ρυθμούς, με συμβιβασμούς και με συγκρούσεις∙ ωστόσο η σταθερότητά της δεν στηρίζεται σε πρόσωπα, αλλά σε θεσμούς, σε κοινά συμφέροντα και στη βούληση των πολιτών της.
Η καβαφική ειρωνεία απέναντι στο «Απαραίτητος, Μόνος, Μεγάλος» έχει λοιπόν μια σαφή πολιτική διάσταση: κανένας ηγέτης, όσο ισχυρός και αν εμφανίζεται, δεν είναι πραγματικά αναντικατάστατος. Στην Ευρώπη αυτό επιβεβαιώνεται καθημερινά: κάθε φορά που ένας ισχυρός ηγέτης αποχωρεί, είτε πρόκειται για τη Μέρκελ είτε για άλλους, η Ένωση συνεχίζει να λειτουργεί, να αποφασίζει και να διαχειρίζεται τις κρίσεις της. Το συλλογικό υποκαθιστά το ατομικό, το θεσμικό υποκαθιστά το προσωποπαγές.
Ιδιαίτερα στη σημερινή συγκυρία, όπου οι γεωπολιτικές ισορροπίες μεταβάλλονται ραγδαία και η αμερικανική πολιτική στήριξη δεν είναι δεδομένη, το καβαφικό αυτό μήνυμα αποκτά ακόμη μεγαλύτερη βαρύτητα. Με την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ και την αλλαγή της πολιτικής των ΗΠΑ απέναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οι Ευρωπαίοι πολιτικοί καλούνται να δουν «τα του οίκου τους» διαφορετικά από ό,τι πριν. Η μέχρι πρότινος δεδομένη αμερικανική στήριξη στην ευρωπαϊκή ενοποίηση και στην αμυντική θωράκιση της ηπείρου δεν μπορεί πλέον να θεωρείται αυτονόητη. Αυτό σημαίνει ότι η Ευρώπη δεν έχει την πολυτέλεια να επενδύει υπερβολικά σε εξωτερικούς «ηγέτες» ή σε έναν μοναδικό εσωτερικό πολιτικό που θα την οδηγήσει μπροστά. Χρειάζεται, περισσότερο από ποτέ, να στηριχθεί στους θεσμούς της, στη συλλογική ευθύνη των κρατών-μελών και στην ενδυνάμωση των ίδιων των πολιτών της.
Έτσι η φωνή του Καβάφη παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη: η Ευρώπη δεν χρειάζεται «Μεγάλους» ηγέτες για να υπάρξει χρειάζεται πολίτες και κράτη ικανά να στηρίζουν θεσμούς, να δρουν συλλογικά και να συναινούν, ακόμη και μέσα από συγκρούσεις. Όπως το Άργος μπορούσε να συνεχίσει την πορεία του χωρίς τους Ατρείδες, έτσι και η Ευρώπη μπορεί να συνεχίσει χωρίς έναν μοναδικό «ηγέτη». Η έμφαση στην προσωπικότητα αντί για τη συλλογική λειτουργία αποτελεί απλώς ψευδαίσθηση. Η πραγματική δύναμη, όπως μας θυμίζει ο Καβάφης, βρίσκεται στη συλλογικότητα, στη συνέχεια και στη διαρκή εναλλαγή προσώπων που ποτέ δεν είναι αναντικατάστατα.
Υστερόγραφο:
Το ποίημα του Καβάφη «Όταν ο φύλαξ είδε το φως» συνδιαλέγεται άμεσα με την τραγωδία Αγαμέμνων του Αισχύλου και συγκεκριμένα με τον πρόλογο, όπου ο φύλακας αφηγείται τη βασανιστική του αναμονή πάνω στη στέγη του Παλατιού των Ατρειδών, ώσπου να αντικρίσει τη φωτιά που θα σήμαινε την πτώση της Τροίας. Ενώ στον Αισχύλο κυριαρχεί ο παλμός της αγωνίας και η χαρά της λύτρωσης όταν το σημάδι εμφανίζεται, ο Καβάφης επανερμηνεύει το επεισόδιο με τη δική του ειρωνική, σχεδόν στοχαστική ματιά: η πολυπόθητη στιγμή δεν φέρνει τη λύτρωση που αναμενόταν, διότι η πραγματικότητα αποδεικνύεται πιο σύνθετη. Έτσι, ο ποιητής απομακρύνεται από την τραγική διάσταση του αρχαίου προτύπου και μετατρέπει τον φύλακα σε φωνή διαχρονικής πολιτικής σοφίας, που υπογραμμίζει τη ματαιότητα των υπερβολικών προσδοκιών και την αυταπάτη της πίστης στον μοναδικό, αναντικατάστατο ηγέτη. Η μετατόπιση αυτή καθιστά το καβαφικό ποίημα όχι απλώς λογοτεχνικό σχόλιο στον Αισχύλο, αλλά και πολιτικό στοχασμό με εφαρμογή στη σύγχρονη εποχή.
