Του Σωκράτη Αργύρη
[στη μνήμη του Πέτρου Μηλιαράκη]
[χρόνος ανάγνωσης 3 λεπτά και 59 δευτ.]
Ο Καρλ Πόπερ, στο εμβληματικό του έργο Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι Εχθροί της, επιχείρησε να προσδιορίσει τους ιδεολογικούς και φιλοσοφικούς αντιπάλους του πνεύματος της ελευθερίας, της κριτικής σκέψης και της δημοκρατίας. Στόχος του ήταν να αποκαλύψει τις ρίζες του ολοκληρωτισμού και να υπερασπιστεί τη διανοητική και πολιτική ελευθερία ως θεμέλιο μιας ανοιχτής κοινωνίας. Αν επιχειρούσαμε μια αντίστοιχη ανατομία για την Αριστερά του 21ου αιώνα, θα έπρεπε να στραφούμε όχι στους εξωτερικούς της αντιπάλους, αλλά στους εσωτερικούς της εχθρούς — σε εκείνα τα στοιχεία, τις νοοτροπίες και τις στρατηγικές που την οδήγησαν στην αποξένωση από τον ίδιο της τον αξιακό πυρήνα. Η Αριστερά, που κάποτε ταυτιζόταν με την υπεράσπιση της ελευθερίας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, σήμερα συχνά εμφανίζεται εγκλωβισμένη σε έναν φαύλο κύκλο ταυτότητας, ιδεολογικής αμηχανίας και επικοινωνιακής κενότητας.
1. Ο πρώτος εχθρός: ο ηθικός ναρκισσισμός
Ο πρώτος εσωτερικός εχθρός της Αριστεράς είναι ο ηθικός ναρκισσισμός — η πεποίθηση ότι η κατοχή «ορθών προθέσεων» αποτελεί από μόνη της πολιτική πράξη. Η Αριστερά, ιστορικά, αντλούσε τη δύναμή της από την ικανότητα να ερμηνεύει την κοινωνική πραγματικότητα και να οργανώνει τη συλλογική δράση προς έναν σκοπό χειραφέτησης. Στη σύγχρονη εκδοχή της, όμως, συχνά αρκείται στην ηθική επίδειξη: ο λόγος της γίνεται περισσότερο μια τελετουργία ηθικής ανωτερότητας παρά μια ουσιαστική πρόταση κοινωνικού μετασχηματισμού. Αυτό οδηγεί σε μια μορφή πολιτικής αυτάρκειας, όπου η «σωστή» στάση απέναντι σε ένα ζήτημα αντικαθιστά τη δύσκολη διαδικασία της ανάλυσης, του διαλόγου και της σύνθεσης.
Η συνέπεια είναι η απώλεια επαφής με τα πραγματικά κοινωνικά υποκείμενα. Ο ηθικός ναρκισσισμός οδηγεί την Αριστερά σε απομόνωση, καθώς η πολιτική μετατρέπεται σε μια ατέρμονη αυτοαναφορική συζήτηση περί καθαρότητας, αντί για ένα πεδίο πρακτικής δράσης και διαπραγμάτευσης αξιών. Το αποτέλεσμα είναι ένας λόγος ελιτίστικος, που δεν αγγίζει τις αγωνίες των κοινωνικών πλειοψηφιών.
2. Ο δεύτερος εχθρός: η ταυτοτική αποσπασματοποίηση
Ο δεύτερος εσωτερικός εχθρός είναι η ταυτοτική αποσπασματοποίηση. Η μεταπολιτική Αριστερά, αντί να συνθέσει τα διάφορα κινήματα (φεμινιστικά, οικολογικά, αντιρατσιστικά, LGBTQ+ κ.ά.) σε ένα συνεκτικό σχέδιο κοινωνικής απελευθέρωσης, συχνά τα εγκλώβισε σε μια λογική κατακερματισμού. Οι ταυτότητες έγιναν πολιτικά υποκείμενα καθαυτά, χωρίς αναφορά σε μια κοινή έννοια κοινωνικής ισότητας. Έτσι, η συλλογική έννοια του «εμείς» — που αποτέλεσε τον κινητήριο μοχλό της αριστερής πολιτικής από τη γαλλική επανάσταση έως τα εργατικά κινήματα του 20ού αιώνα — υποχώρησε μπροστά σε ένα πλέγμα επιμέρους διαφορών.
Αυτή η εξέλιξη, αν και ξεκίνησε από την ευγενή πρόθεση της συμπερίληψης, κατέληξε να λειτουργεί διαλυτικά. Η Αριστερά εμφανίζεται σήμερα περισσότερο ως συνασπισμός ταυτοτικών νησίδων παρά ως φορέας ενός καθολικού οράματος για τον άνθρωπο και την κοινωνία. Έχασε, επομένως, την ικανότητα να εκφράσει μια ενιαία αφήγηση ελευθερίας και δικαιοσύνης που να υπερβαίνει τις μερικότητες.
3. Ο τρίτος εχθρός: ο τεχνοκρατικός ρεαλισμός
Ένας τρίτος εσωτερικός εχθρός είναι ο τεχνοκρατικός ρεαλισμός, δηλαδή η προσχώρηση της Αριστεράς στη λογική της διαχείρισης και της «αντικειμενικής αναγκαιότητας». Από τη δεκαετία του 1990 και εξής, πολλά αριστερά κόμματα της Ευρώπης εγκατέλειψαν τον ριζοσπαστικό μετασχηματισμό υπέρ μιας ήπιας σοσιαλφιλελεύθερης προσαρμογής. Η πολιτική μετατράπηκε σε τεχνική, και ο ριζοσπαστισμός σε ρητορικό σχήμα χωρίς αντίκρισμα. Η ελευθερία, η ισότητα και η δημοκρατία υποκαταστάθηκαν από την «αποτελεσματικότητα», τη «σταθερότητα» και την «προσαρμοστικότητα στις αγορές».
Αυτή η μετατόπιση, αν και ερμηνεύεται ως ρεαλιστική προσαρμογή στις συνθήκες της παγκοσμιοποίησης, ουσιαστικά σήμανε την ιδεολογική αποψίλωση της Αριστεράς. Η γλώσσα της έγινε άχρωμη, αποϊδεολογικοποιημένη, χωρίς συναισθηματικό ή οραματικό βάθος. Έτσι, έχασε το προνόμιο να εκφράζει τις ελπίδες των πολλών και περιορίστηκε στη διαχείριση του υπάρχοντος.
4. Ο τέταρτος εχθρός: ο αντιδιανοουμενισμός
Ένα παράδοξο αλλά κρίσιμο φαινόμενο είναι ο αντιδιανοουμενισμός που αναπτύχθηκε στο εσωτερικό της ίδιας της Αριστεράς. Αν και παραδοσιακά υπήρξε ο κατεξοχήν χώρος του κριτικού στοχασμού, σήμερα πολλές εκφάνσεις της Αριστεράς αντιμετωπίζουν με καχυποψία τη θεωρία, τη φιλοσοφία και την επιστημονική ανάλυση, υποκαθιστώντας τες με συνθήματα και συναισθηματικά φορτισμένο λόγο. Το αποτέλεσμα είναι ένας ρηχός ακτιβισμός, χωρίς στρατηγική, χωρίς ανάλυση των κοινωνικών συσχετισμών και χωρίς σαφή αντίληψη του ιστορικού πλαισίου.
Η απουσία θεωρητικού βάθους καθιστά την Αριστερά ευάλωτη στον λαϊκισμό — δεξιό ή «αριστερό». Η αντίσταση στον στοχασμό, η απαξίωση της αμφιβολίας και η προτίμηση στο σύνθημα αντί του επιχειρήματος την απομακρύνουν από την ίδια της την παράδοση, που οικοδομήθηκε πάνω στη διαλεκτική και την κριτική σκέψη.
5. Ο πέμπτος εχθρός: η απώλεια του ανθρωπιστικού ορίζοντα
Τέλος, ο πιο βαθύς και πιο επικίνδυνος εχθρός είναι η απώλεια του ανθρωπιστικού ορίζοντα. Η Αριστερά γεννήθηκε ως πολιτική έκφραση της πεποίθησης ότι ο άνθρωπος είναι ικανός να αλλάξει τον κόσμο του και να οικοδομήσει μια κοινωνία δικαιοσύνης και αλληλεγγύης. Σήμερα, όμως, μεγάλο μέρος του λόγου της είναι αρνητικό, αποδομητικό, στερημένο από ελπίδα. Η έννοια της ελευθερίας, που κάποτε ήταν κεντρική, έχει περιθωριοποιηθεί μπροστά σε μια ρητορική καταγγελίας. Ο άνθρωπος δεν παρουσιάζεται πια ως φορέας δημιουργίας, αλλά ως θύμα συστημάτων, εξουσιών ή ταυτοτικών περιορισμών.
Αυτή η μετατόπιση από τον ενεργό άνθρωπο στον παθητικό καταπιεσμένο απονευρώνει το πολιτικό μήνυμα της Αριστεράς. Χωρίς έναν θετικό, οικουμενικό ανθρωπισμό, οι έννοιες της ισότητας, της ελευθερίας και της αλληλεγγύης χάνουν το καθολικό τους νόημα και μετατρέπονται σε ρητορικές φόρμες χωρίς βιωματική απήχηση.
6. Η πολιτική απαξίωση και η ανάγκη μιας νέας σύνθεσης
Όλοι αυτοί οι εσωτερικοί εχθροί —ο ηθικός ναρκισσισμός, η ταυτοτική αποσπασματοποίηση, ο τεχνοκρατικός ρεαλισμός, ο αντιδιανοουμενισμός και η απώλεια του ανθρωπισμού— συνθέτουν το πλέγμα της σύγχρονης κρίσης της Αριστεράς. Η πολιτική απαξίωση που βιώνει σε πολλές χώρες δεν είναι μόνο αποτέλεσμα εξωτερικών πιέσεων ή των ΜΜΕ· είναι κυρίως προϊόν της δικής της αδυναμίας να προσφέρει ένα νέο καθολικό αφήγημα ελευθερίας και κοινωνικής χειραφέτησης. Οι παραδοσιακές της έννοιες έχουν μετατραπεί σε φθαρμένα σχήματα, αποσυνδεδεμένα από τη βιωμένη εμπειρία των πολιτών.
Η αναγέννηση της Αριστεράς προϋποθέτει μια επιστροφή στις αξίες —όχι ως νοσταλγία, αλλά ως δημιουργική επανερμηνεία. Πρέπει να επανανοηματοδοτήσει την ελευθερία, όχι μόνο ως απελευθέρωση από την οικονομική εκμετάλλευση, αλλά και ως προσωπική, πολιτισμική και πνευματική αυτονομία. Να ξαναδώσει περιεχόμενο στην ισότητα, όχι ως εξίσωση προς τα κάτω, αλλά ως κοινή δυνατότητα συμμετοχής στη ζωή. Να επαναφέρει την έννοια της αλληλεγγύης, όχι ως υποχρέωση, αλλά ως έκφραση κοινής μοίρας.
Η Αριστερά δεν κινδυνεύει τόσο από τους εξωτερικούς της αντιπάλους όσο από την ίδια της τη λήθη. Όπως ο Πόπερ υπερασπίστηκε την ανοιχτή κοινωνία απέναντι στους εχθρούς της, έτσι και η ίδια οφείλει να υπερασπιστεί το ανοιχτό της πνεύμα απέναντι στους δικούς της εσωτερικούς δαίμονες: τον δογματισμό, τον κυνισμό και τη μνησικακία. Μόνο αν επανασυνδεθεί με τις οικουμενικές αξίες του Διαφωτισμού —την ελευθερία, την αξιοπρέπεια και τη λογική— μπορεί να ξαναβρεί τη φωνή της μέσα στην ταραγμένη εποχή μας. Γιατί χωρίς αυτές, η Αριστερά δεν είναι τίποτε άλλο παρά η σκιά του ίδιου της του ονείρου.
